Ma’lumotlarga ko‘ra, dastlab qadimgi Gretsiya, Vavilon, Mesopotamiya, Rim, Xitoy, Yaponiya va Misr kabi mamlakatlarda aholini ro‘yxatga olish ishlari o‘tkazilgan. Shu davrda soliq yig‘ish, ya’ni boj olish hamda harbiy maqsad uchun asosan erkaklar sonini aniqlash muhim bo‘lgan va asosan ular ro‘yxatga olingan. Aholini ilk bor rasmiy ro‘yxatga olish 1790- yil AQSHda, keyinchalik 1800- yil Shvetsiya va Finlyandiyada, 1801- yil Angliya, Daniya, Norvegiya va Fransiyada o‘tkazilgan. Ammo ro‘yxatga olish juda oddiy shaklda bo‘lib, uzoq muddatga cho‘zilgan. Ikkinchi jahon urushidan keyin aholini ro‘yxatga olish tizimi yanada takomillashtirildi. 1945-1954 yillarda 151 ta davlatda, 1965-1974 yillarda 179 ta davlatda aholini ro‘yxatga olish tadbiri o‘tkazilgan.
XIX asrga kelib, aholini ro‘yxatga olish kengaydi. Aholini ro‘yxatga olish – fuqarolar haqida axborot to‘plashning keng ko‘lamli va ko‘p maqsadli tadbirdir. Ushbu mavzu doirasida Yevropaning qator mamlakatlarida statistika tashkilotlari tuzildi. Aholini ro‘yxatga olish ilmiy dasturlar asosida olib borilishi yo‘lga qo‘yildi. Xususan, 1870-1879 yillar dunyoning 48 ta, 1890- yil esa 57 ta davlatida aholi ro‘yxati o‘tkazilgan. XIX asr oxirida dunyo aholisining 21 foizi ro‘yxatga olingan bo‘lsa, XX asr boshida 54 foiz aholi ro‘yxatdan o‘tkazilgan.
Respublikamizda demografik jarayonlarning holatini o‘rganishda mamlakat hududida o‘tkazilgan aholini ro‘yxatga olish ma’lumotlari muhim ahamiyat kasb etadi. Manbalarda keltirilishicha, O‘zbekiston hududida dastlab aholini ro‘yxatga olish ishlari 1897- yilda o‘tkazilgan bo‘lib, ushbu ro‘yxatga olish ma’lumotlari XIX asr oxirida O‘zbekistonda mavjud oilalar, aholi soni, aholining yoshi va jinsi, etnik tarkibi, tug‘ilish, o‘lim holati kabi demografik jarayonlar haqida tasavvur hosil qilishga yordam bergan.
Keyinchalik O‘zbekiston hududida 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989 yillarda aholini ro‘yxatga olish ishlari tashkil etilgan. Aholining rivojlanishi uning tarkibiy tuzilishi, xususiyatlari va demografik jarayonlarning uzluksiz ravishda o‘zgarib borishi ta’sirida sodir bo‘lib boradi. Shu sababdan aholini tadqiq etish hamda doimiy ravishda kuzatib borish talab etiladi.
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizday mamlakatimizda oxirgi marotaba aholini ro‘yxatga olishning o‘tkazilganiga 30 yildan oshdi. Bu vaqt oralig‘ida ro‘yxatga olishning standartlari, mexanizmlari va metodologiyasi tubdan o‘zgardi. Buni shu kungacha o‘zlarida tadbirni o‘tkazgan davlatlar tajribasidan ham yanada yaqqolroq ko‘rish mumkin.
Bugungi kunda olib borilayotgan tayyorgarlik jarayonlari mazkur tadbirning har bir mayda elementigacha puxta rejalashtirishni taqozo etmoqda. Aholini ro‘yxatga olishning ishtirokchilari bo‘lgan ro‘yxatga oluvchilarni tanlash masalasi ham nihoyatda dolzarbdir. Chunki turli toifadagi respondentlar (ro‘yxatga olinuvchi shaxslar) bilan bevosita muloqotga kirishib, belgilangan so‘rovnomalar bo‘yicha ma’lumotlarni shakllantirish aynan ularning zimmasidagi vazifa sanaladi va ma’lumotlarning to‘g‘riligiga ular bevosita mas’uldirlar. Bu jarayonga jalb etiladigan xodimlar turli yoshda va har xil kasb egalari bo‘lishi mumkin. Shunga qaramay, tadbirga, birinchi navbatda, statistika agentligi va uning viloyat, shahar va tuman bo‘limlari xodimlari, statistika yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar, magistrlar, shuningdek, tayanch doktorantlar jalb etilishi maqsadga muvofiq. Bevosita aholini ro‘yxatga olish jarayonlari boshlanishi avvalida barcha ro‘yxatga oluvchilar ro‘yxatga olishga tayyorgarlik ko‘rish va uni o‘tkazishni tartibga soluvchi asosiy normativ-huquqiy hujjatlar, ro‘yxatga olish hujjatlari tarkibi va uni to‘ldirish tartibi, ro‘yxatga oluvchi xodimlarning vazifalari, axloq normalari, respondentlar so‘rovini o‘tkazish, kelib chiqadigan barcha qiyinchiliklarni aniqlashtirish bilan muammoli masalalarni muhokama qilish, texnika xavfsizligi bo‘yicha amaliy mashg‘ulotlarda maxsus o‘qitiladi va tayyorgarlikdan o‘tkaziladi.
