Roʻyxatga olishning an’anaviy ta’rifi uning asosiy tamoyillari, roʻyxatga olishning shaxsiyligi, bir vaqtdaliligi, koʻp tomonlamaligi va belgilangan davriyligiga asoslanadi. Biroq soʻnggi 20- yil ichida EIK mintaqasida roʻyxatga olish konsepsiyasiga yanada kengroq yondashishni nazarda tutadigan yangi usullar ishlab chiqildi. Ba’zi mamlakatlarda barcha shaxslar oʻrtasida soʻrov oʻtkazishga asoslangan anʻanaviy usul maʻmuriy registr ma’lumotlaridan foydalanish usuliga oʻz oʻrnini boʻshatib bermoqda. Shuningdek, shaxslar va ularning xususiyatlarini ommaviy roʻyxatga olishdan tashqari, aholi va eng kichik hududiy birliklar boʻyicha muhim ma’lumotlarni tez-tez olib turish mumkin. Shu sababli hozirgi vaqtda EIK mintaqasi mamlakatlari uchun aholi va uy-joy fondini roʻyxatga olish umumiy ta’rifi ishlatilgan metodologiyaga qaraganda, olingan materiallarga koʻproq tayaniladi.
Aholini roʻyxatga olish muntazam vaqt oraligʻida mamlakat hududida va uning eng kichik geografik birliklarida yashovchi aholining rasmiy hisobini, shuningdek, butun aholining bir qator ijtimoiy va demografik xususiyatlarini aniqlash boʻyicha ma’lumot olishni amalga oshirishga imkon beruvchi tadbirdir. Mazkur tadbir ma’lumotlarni toʻplash, shaxslar haqidagi ma’lumotlarni qayta ishlash va umumlashtirish, shuningdek, demografik, ijtimoiy ma’lumotlarni tahlil qilish va baholash, tarqatish, aniqligiga baho berish jarayonlarini oʻz ichiga oladi. Mazkur jarayon, eng birinchi navbatda, ijtimoiy muammolarni tizimli hal qilish boʻyicha aniq mexanizmlarni ishlab chiqishga imkon berishi bilan ahamiyatlidir.
Aholini roʻyxatga olish - Oʻzbekiston Respublikasining butun hududida yoki uning muayyan hududlarida oʻtkaziladigan, belgilangan sanada aholining demografik va ijtimoiy-iqtisodiy tavsiflarini belgilovchi, shaxsga doir ma’lumotlarni yigʻish va ularga ishlov berish hamda yakuniy maʻlumotlarni tarqatish va foydalanishning davriy jarayoni hisoblanadi. Aholini roʻyxatga olishning asosiy maqsadi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish prognozlarini ishlab chiqish, demografik koʻrsatkichlarni hisoblash va prognozlash, mehnat resurslari joylashuvi va ulardan foydalanishni oʻrganish hamda ilmiy tadqiqotlar olib borish uchun aholi toʻgʻrisida ishonchli va xolis axborotlarni olish hisoblanadi.
Aholini roʻyxatga olishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
- aholining sogʻligʻini mustahkamlash, xotin-qizlar va bolalar uchun shart-sharoitlarni yaxshilash, oilalarga yordam koʻrsatish boʻyicha choralarni ishlab chiqish maqsadida, aholi tarkibidagi, demografik vaziyatdagi oʻzgarishlarni baholashga doir ma’lumotlar bazasini kengaytirish;
- shaharlarni va boshqa aholi punktlarini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, mehnat resurslarini joylashtirish hamda ulardan foydalanishning uzoq, oʻrta va qisqa muddatli prognozlari va dasturlarini tayyorlash;
- aholini roʻyxatga olish davri oraligʻidagi aholi soni va tarkibining joriy hisobini, hisob-kitoblarini hamda prognozlarini amalga oshirish;
- ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish masalalari boʻyicha ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish.
Aholini roʻyxatga olish uch bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich, tayyorgarlik bosqichi boʻlib, 2-3 yilga yaqin vaqt davom etadi. Tayyorgarlik jarayonidagi eng muhim masala, aholini roʻyxatga olishda faol ishtirok etish boʻyicha aholi oʻrtasida targʻibot ishlarini olib borish, reklama roliklari, logotip va shiorlar ishlab chiqish hamda boshqa shu kabi tadbirlar amalga oshiriladi.
Yana bir muhim vazifalardan biri bu - shahar va qishloq aholi punktlarining sxematik rejalarini va ma’muriy tumanlar xaritalarini tayyorlash hamda aholi punktlaridagi uylarning roʻyxatini tuzish hisoblanadi. Bunda mahalla, qishloq va ovullarning chegaralari, koʻchalarda nom belgilarining oʻrnatilganligi, turar va noturar joylarning aniq soni hamda uylarning raqamlanganligi aniqlashtirib olinadi.
Tayyorgarlik bosqichida aholini roʻyxatga olish bilan bogʻliq hujjatlar, jumladan, roʻyxatga olish varaqalari, roʻyxatga olishni tashkil etish va oʻtkazish, uning natijalarini olish va e’lon qilish metodologiyasi ishlab chiqiladi.